Թղթին հանձնված օրենքների ու ազգ-պետություն գաղափարի ի հայտ գալուց դեռ շատ ավելի վաղ, տղամարդկանց ու կանանց դասակարգում էին ըստ հստակ սահմանված դերերի, որոնք չէին արձանագրվում գրավոր օրենքների տեսքով, այլ փոխանցվում էին բանավոր՝ որպես ավանդույթ։ Այդ հորինված նորմերը, արժեքները, հասարակության շերտերին հատուկ պայմանավորվածություններն ու դարերի խորքից եկող սովորույթներն այնքան խորն էին արմատացած մարդկանց կյանքում, որ, երբ նոր օրենքներն ի հայտ եկան ու սկսեցին գրի առնվել համապատասխան մարմինների կողմից, դրանք առօրյայում առանձնապես չկիրառվեցին ու ապրելակերպում մեծ փոփոխությունների չհանգեցրին։ Ի վերջո, սոցիալական ճնշումներն ու ընտանիքում արմատացած օրենքներն ավելի ծանրակշիռ դիրքում մնացին, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում էր կանանց իրավունքներին։
Այդուհանդերձ, հատկանշական է, որ Հայաստանն այն առաջին երկրներից է, որ դեռ միջնադարում իրավական մակարդակում կանանց տվել է այնպիսի առաջադիմական իրավունքներ, որոնց նույնիսկ այժմ շատ պահպանողական հասարակարգ ունեցող երկրներում ապրող կանայք կնախանձեին։ Այլ հարց է, թե թղթին հանձնվածը, որքանով է վերածվել գործի։
Կանանց իրավունքները քրիստոնեության տեսանկյունից
301 թ.-ին, երբ Հայաստանն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն, Եկեղեցին ստանձնեց «Կանոնագիրք» մշակելու պարտականությունը, որը պետք է սահմաներ ժողովրդի իրավունքներն ու պարտականությունները կրոնի տեսանկյունից։
Այդ գործընթացում կանոնների մի մասը Եկեղեցին փոխառեց հեթանոսական ժամանակներից, մի մասն էլ, ընդհակառակը՝ ստեղծեց հենց հեթանոսական ավանդույթներն արգելելու հիմքով։
Վերջինիս շարքին էր դասվում բազմակնության արգելումը։ Հայ Առաքելական Եկեղեցին օրինականացրեց միայն մենամուսնությունը և, քրիստոնեական արժեքները տարածելիս, կնոջ ու տղամարդու համար սահմանեց հավասար իրավունքներ։
Դավիթ Զաքարյանի՝ վերջերս հրատարակված «Կանայք նույնպես օրհնված էին» (Women, Too, Were Blessed) գրքում հեղինակն առանձնացնում է երեք ամուսնական սովորույթ, որոնք հետագայում վերանայվեցին Եկեղեցու կողմից. վարժանքը, որի ժամանակ փեսայի ընտանիքը հարսի ընտանիքին նախապես որոշված քանակով արծաթ էր վճարում՝ ամրապնդելու երկկողմանի համաձայնությունը, փախցնելը և համակեցությունը, այսինքն՝ առանց ամուսնության միասին ապրելը։
Քանի որ վերջին երկուսն ակնհայտորեն վատ էին անդրադառնում հարսի ընտանիքի համբավի վրա, Եկեղեցին օրինականացրեց միայն վարժանքը։ Ավելին, կանոնին ավելացվեց մի նրբություն. օրիորդի համաձայնությունն այդ միասնության մեջ պարտադիր էր։ Սա դեռ 4-րդ դարում եկեղեցական օրենքով արգելում էր բռնի ամուսնություններն այն դեպքում, երբ շատ երկրներում այն մինչ օրս սովորական բնույթ է կրում։
Հայոց Եկեղեցու «Կանոնագիրք»-ը նախաքրիստոնեական ժամանակներից մի օրենք պահեց. կնոջ սեփականության իրավունքը։ Նույնիսկ հեթանոսական ժամանակներում հայ կինն ամբողջությամբ կարող էր տնօրինել իր ունեցվածքը, ժառանգել այն ում կամենար և պահանջել ունեցվածքը բաժանվելուց հետո։
Հետաքրքրական է, որ ամուսինը չէր կարող բաժանվել կնոջից նրա չբեր լինելու պատճառով։ Համաձայն «Կանոնագրքի»՝ չբերությունն Աստծո կամքն է՝ զերծ մարդկային գործոնից։ Եթե ամուսինը լքում էր կնոջը, որովհետև վերջինս չէր կարող նրան երեխա պարգևել, ապա կինը կարող էր ետ պահանջել իր ողջ ունեցվածքը, որ բերել էր օժիտի հետ՝ զարդերից մինչև անասուններ։ Ավելին, եթե կինը, ըստ միջնադարի չափանիշների, այլ ֆիզիկական թերություն չուներ, ամուսինը պարտավոր էր տուգանք վճարել կնոջ ընտանիքին վիրավորանք հասցնելու համար։
Back in the 12th century, Gosh also highly condemned any practice of domestic violence, imposing fines on husbands charged with physically assaulting his wife. If the abuse was a pattern, the wife had the right to divorce.
12-րդ դարի օրհնությունը
8-րդ դարի վերջին Եկեղեցին «Կանոնագիրք»-ը վերջնական տեսքի բերեց, որոնք մարդու իրավունքները պաշտպանում, իսկ պարտականությունները սահմանում էին կրոնական տեսանկյունից։ Ավելի ուշ՝ 12-րդ դարում, ականավոր գիտնական, վարդապետ Մխիթար Գոշը մշակեց համապարփակ օրենսգիրք՝ «Դատաստանագիրք»-ը, որը կրոնական հիմք ունեցող կանոններն ու սովորույթները բերեց աշխարհիկ, իրավական դաշտ։
Մինչ այդ աշխարհիկ օրենքները պաշտպանում էին միայն բարձր խավ ու սոցիալական դիրք ունեցող անձանց։ Գոշը մշակեց մարդասիրական օրենքներ, որոնք առաջադեմ էին ու համընդհանուր՝ անկախ մարդու սոցիալական դիրքից, կրոնից և ռասայից։ Իրավական առումով, առաջին անգամ մարդիկ դիտարկվեցին հավասար տեսանկյունից, որի շնորհիվ դեռ միջնադարում հասարակության տարբեր շերտերի պատկանող կանայք ձեռք բերեցին հարաբերական ինքնուրույնություն։
Գոշն անդրադարձավ ժամանակի համար բավականին առաջադեմ մի շարք այլ օրենքների։ Հետևելով կանոնակարգին՝ բազմակնությունն ու բռնի ամուսնություններն արգելվեցին իրավական տեսանկյունից ևս, իսկ ամուսնության օրինական տարիքը սահմանվեց 15-ը։ Օրենսգիրքը օրինականացրեց բաժանվելիս ունեցվածքը տնօրինելու կնոջ իրավունքը։ Ավելին, որոշ հանգամանքներում կինն ինքը կարող էր բաժանվել ամուսնուց և նույնիսկ նորից ամուսնանալ, անգամ եթե ամուսինը դեռ ողջ էր։
Դեռ 12-րդ դարում Գոշը նաև դատապարտում էր ընտանեկան բռնության ցանկացած դրսևորում՝ տղամարդկանց վրա սահմանելով ծանր տույժեր։ Եթե բռնությունը շարունակական բնույթ էր կրում, կինը բաժանվելու իրավունք ուներ։ Ի լրումն, եթե հղի կինը որովայնի շրջանում վնասվածք էր ստանում ամուսնու կամ այլ տղամարդու բռնության պատճառով, մեղադրյալը ոչ միայն պարտավոր էր վճարել 2,000 կտոր արծաթ տուգանք, այլ նաև հանդիսավոր կերպով ներողություն հայցել տուժածից։
Թերևս ամենազարմանալին նահապետական հասարակարգում ամուսնական դավաճանության դեպքում կնոջ և տղամարդու համար հավասար պատիժ սահմանելն էր. բացառիկ օրենք այդ ժամանակների համար։ Առավել անսպասելի էր այն, որ ցանկության դեպքում ամուսինը կարող էր ներել կնոջ դավաճանությունն ու ետ ընդունել նրան, և այդ քայլը չպետք է անդրադառնար նրա համբավի վրա։
Հարսը նեղության մեջ
Չնայած Գոշի առաջադեմ օրենքներին՝ դարեր շարունակ փոքր, սերտաճած համայնքները սովորույթները վճռականորեն պահել ու պահպանել են սուրբ օրենքների պես։ Այդ նորմերը շատ հաճախ ծայրահեղ հետադիմական էին, հատկապես, երբ խոսքը վերաբերում էր նորահարսերին։
Հաշվի չառնելով ամուսնության համար սահմանված օրինական տարիքը՝ երիտասարդ աղջիկներին ամուսնացնում էին շատ ավելի փոքր տարիքում (8-12)։ Հենց նորահարսը գալիս էր փեսայի տուն, նա պարտավորվում էր սկեսրոջ գլխավորությամբ կատարել տնային բոլոր գործերը։ Որոշ ծայրահեղ դեպքերում հարսը նույնիսկ պարտավոր էր լվանալ սկեսրայրի ոտքերը։
Իդեալական հարսը պետք է առաջինն արթնանար և վերջինը քներ։ Պետք է լիներ հարգալից, լուռ, համեստ և ինքնամփոփ։ Նա կարող էր սեղանի շուրջ ճաշել միայն այն դեպքում, երբ ընտանիքի մյուս անդամներն արդեն ավարտել էին։ Հարսին չէր թույլատրվում կանգնել կամ նստել ամուսնու կողքին, հակառակ դեպքում դա ընկալվում էր անհարգալից պահվածք։ Ի լրումն, հարսը պիտի ծածկեր գլուխը և երբեք չցուցադրեր ատամները, հակառակ դեպքում կպիտակավորվեր որպես անպատկառ։ Նա իր հայրական տուն կարող էր այցելել միայն տոն օրերին և միայն սկեսրոջ թույլտվությամբ։
Այս սովորույթներից որոշները լայնորեն տարածված էին տարբեր շրջաններում, իսկ մի մասը հատուկ էր որոշ տարածաշրջաններին միայն։ Օրինակ՝ Գեղարքունիքում մինչ հիշելի ժամանակներս, նորահարսի դժվար կյանքը սկսվում էր հենց հարսանիքի օրվանից։ Երբ մեծ տոնախմբությունն ավարտվում էր ու մեծաքանակ հյուրերը լքում էին խրախճանքի վայրը, հարսը հագնում էր երկար թևերով բամբակե խալաթն ու սկսում հավաքել ու մաքրել տոնախըմբության մնացորդները։
Ընտանիքի ֆինանսական դրությամբ պայմանավորված՝ սկեսուրը ստանձնում էր ճաշը պատրաստելու գործը, չնայած, որ մնացած աշխատանքներն անում էր հարսը։ Դա չէր արվում հարսի հոգսը թեթևացնելու համար, այլ սահմանափակ սննդի պաշարը ճիշտ կառավարելու նկատառումներից ելնելով՝ վստահ լինելու, որ ընտանիքն ամբողջ տարվա ընթացքում ապահովված կլիներ սնունդով։
Ֆինանսական դրությունից բխող մեկ այլ սովորույթ էր ընտանիքում երիտասարդ աղջիկների ու հարսների համար մեկ ներկայանալի հանդերձանք ունենալը։ Այն ընտանիքները, որոնք մեկից ավելի հարսներ ունեին, հյուր ընդունելիս նրանց համար առանձնացնում էին հյուրասենյակ ներկայանալու մեկ հանդերձանք։ Հարսները հերթով այն հագնում, ներս էին մտնում, հետո հանում ու փոխանցում էին մյուսին։ Չնայած սա ի սկզբանե բխում էր վատ սոցիալական պայմաններից՝ երբեմն կիրառվում էր որպես նորմ՝ հարսին զրկելով մինիմալ հարմարավետության հնարավորությունից։
Perhaps the worst of all these humiliating customs was the practice of silence, meant to rob young girls of their innate ability to speak. The practice was called chkhoskanutyun.
Հարսներեն
Հավանաբար այս բոլոր հետադիմական սովորույթներից ծանրագույնը երիտասարդ հարսներին խոսելու բնական իրավունքից զրկելն էր՝ նրանց ստիպելով չխոսկանություն դրսևորել։ Դա ամուսնու և նրա ընտանիքի առաջ խոնարհություն ցուցաբերելու առաջնային դրսևորումն էր։ Հետևաբար, խոսել համարձակվելը դիտարկվում էր որպես անհնազանդության և անհարգալից վերաբերմունքի ակնհայտ դրսևորում։
Եթե հարսը ցանկանում էր ինչ-որ խիստ կարևոր բան ասել, պետք է շշնջար դա ընտանիքի երեխաներից մեկի կամ տալի ականջին, իսկ վերջինս բարձրաձայներ նրա ասածը։ Չխոսկանություն դրսևորելն այնքան լայնորեն էր տարածված, որ երբեմն ամուսնական զգեստի համար նախատեսված գլխազարդն անգամ այնքան ծանր էր լինում, որ ստիպում էր հարսին կախել գլուխը, իսկ բերանը հեռու պահել տեսադաշտից՝ խորհրդանշելու համեստություն։
Այս ամենի հետևանքով որոշ շրջաններում հարսները ստիպված են լինում հորինել ժեստերի լեզու ամուսնու և նրա ընտանիքի հետ հաղորդակցվելու համար։ Լեզուն կոչվում էր հարսներեն։ Սակայն դժվար է հստակ ասել, թե ինչպես և ումից էին սովորում այս «լուռ» լեզուն։
Հետաքրքրական է, որ չխոսկանություն դրսևորելը համընդհանուր բնույթ էր կրում։ Հենց նոր տուն էին մտնում ստիպված էին չխոսել մի որևէ պայմանական ժամանակ։ Թե երբ կարող էին նորից խոսել, տարբերվում էր տնից տուն՝ կախված տան նիստուկացի խստության աստիճանից։ Սովորաբար հարսներին թույլատրվում էր խոսել առաջին տղա երեխայի ծնունդից հետո։ Սակայն, եթե հարսն ընկնում էր խստաբարո ընտանիք, պայմանը կարող էր ավելի ծանր լինել՝ ընդհուպ մինչև սկեսրայրի մահը, որը կարող էր տասնամյակներ տևել։
Հարսները հիմնականում գիտեին գործող պայմանը և ինքնակամ սկսում էին խոսել առաջին տղա երեխայի ծնունդից կամ սկեսրայրի մահից հետո։ Որոշ դեպքերում, սակայն, ընտանիքի մեծերը որոշակի ծիսակարգով էին ազատում նրան այդ «վանդակից». օրինակ՝ զարդ կամ այլ արժեքավոր իր նվիրելով՝ հավանաբար, ցույց տալու, որ գոհ են նրա հնազանդությունից։
Հարսի «ամենամոտ ընկերուհին»
Երիտասարդ ու անփորձ, ծանրաբեռնված ու հնազանդեցված՝ նորահարսը պետք է գոնե մեկին ունենար իր տառապանքները կիսելու ու հոգին թեթևացնելու համար։ Հաշվի առնելով, որ չուներ ոչ մեկի աջակցությունը՝ ներառյալ ամուսնու՝ նրան օգնության էր հասնում ծիսական, անշունչ տիկնիկը։
Ընդհանուր առմամբ, հայկական ֆոլկլորում ծիսական տիկնիկները մեծ դեր ունեն ու առանձնանում են իրենց ուրույն նշանակությամբ ու կիրառման նպատակներով։ Դրանցից մեկը՝ համբերության տիկնիկ Սաբրի Խրծիկը, նախատեսված էր նորահարսերի համար։
Հենց որ մատղաշ աղջնակը «պատրաստ» էր լինում լքել հայրական օջախն ու ամուսնանալ, ընտանիքի տարեց կանանցից մեկը նրա համար կարում էր Սաբրի Խրծիկ ծիսական տիկնիկն ու թաքուն դնում օժիտի մեջ։ Երբ դժվարություններն անտանելի էին դառնում, հարսը վերցնում էր տիկնիկը, նստում տան մի անկյունում ու արտասվելով նրան պատմում դարդերը։ Փաստացի, նրա միակ վստահելի ընկերուհին լցոնած խաղալիքն էր։
